Ze zeggen vrijheid, maar leveren vooral dwang. Dat is de kern van D66’s verkiezingsprogramma en politieke praktijk. De partij presenteert zich steevast als de hoeder van vrijheid: vrijheid om jezelf te zijn, om kansen te grijpen, om in een open samenleving te leven. Maar achter die retoriek schuilt een ander verhaal. Wie de plannen en de politieke keuzes van de afgelopen jaren naast elkaar legt, ziet een patroon van drang en dwang. Vrijheid wordt telkens als vlag gehesen, maar in de praktijk blijkt het vaak een voorwaardelijk privilege: je mag vrij zijn, zolang je binnen de door D66 getrokken lijnen blijft.

Crisis als excuus: vrijheid op slot

De coronapandemie liet zien hoe snel D66 bereid is vrijheden op te offeren. Terwijl de partij in verkiezingsprogramma’s benadrukt dat cultuur, onderwijs en demonstratierecht altijd toegankelijk moeten zijn, steunde ze zonder aarzeling de avondklok, de coronapas, het sluiten van horeca, theaters en scholen, en zelfs beperkingen op demonstraties. Natuurlijk, de crisis was uitzonderlijk. Maar het gemak waarmee fundamentele rechten werden ingeperkt, liet zien dat vrijheid voor D66 geen principe is, maar een wisselmiddel.

Gezondheid als staatsopdracht

In het nieuwe programma verheft D66 gezondheid tot collectieve plicht. Preventiedoelen moeten wettelijk worden vastgelegd, met verboden en belastingen als instrument. Roken in de auto met kinderen? Verboden. Frisdrank en snacks? Zwaarder belast. Het klinkt sympathiek – voorkomen is beter dan genezen – maar de ondertoon is duidelijk: de overheid bepaalt steeds meer hoe burgers hun leven moeten inrichten. Vrijheid om ongezonde keuzes te maken verdwijnt. Vandaag gaat het om suiker en sigaretten, morgen misschien om vlees, reizen of vrije tijd.

Migratie: solidariteit of dwang?

Ook in migratiebeleid kiest D66 voor centralisatie. De Spreidingswet verplicht gemeenten opvanglocaties te realiseren, lokale autonomie wordt ingeruild voor Haagse bevelen. Op Europees niveau wil D66 een vaste verdeelsleutel voor vluchtelingen: nationale zeggenschap verdwijnt achter Brusselse afspraken. Solidariteit klinkt mooi, maar in de praktijk is het dwang in keurige verpakking.

Stikstof: boeren onder druk

In het stikstofdossier hetzelfde verhaal. D66 houdt vast aan halvering van de uitstoot in 2030. Voor duizenden boeren betekent dit gedwongen krimp of einde bedrijf. Tjeerd de Groot zei het onomwonden: “Onteigenen is een optie.” Vrijheid om je land te gebruiken zoals je wilt, wordt ingeruild voor ecologische doelstellingen die vanuit Den Haag worden opgelegd.

Klimaat: miljarden voor meetbaar niets

D66 wil Nederland in 2040 klimaatneutraal maken, met 65% CO₂-reductie in 2030. Burgers worden verplicht hun cv-ketel te vervangen door een warmtepomp, ook als ze dat niet kunnen betalen. Minister Rob Jetten trok 28 miljard euro uit voor klimaatmaatregelen, met een berekend wereldwijd effect van 0,000036 graden temperatuurreductie. Hoeveel vrijheid en welvaart moeten Nederlanders inleveren voor een effect dat zelfs met de meest gevoelige thermometers niet meetbaar is?

Europa: soevereiniteit ingeruild

Ook in Europa kiest D66 voor meer macht naar Brussel: een gezamenlijk migratiepact, een Europees industriebeleid en zelfs een Europees leger. Daarmee verschuiven beslissingen over oorlog en vrede van Den Haag naar Brussel. Nationale soevereiniteit wordt ingeruild voor Europese integratie – zonder dat burgers daar werkelijk iets over te zeggen hebben.

Woningmarkt: beloften die zichzelf blokkeren

Op de woningmarkt belooft D66 een doorbraak: tien nieuwe steden bij OV-knooppunten, met sociale huur, middenhuur en betaalbare koop. Snellere procedures, quota en een Nationale Doorstroombank moeten de doorstroming bevorderen.

Maar deze plannen botsen frontaal met hun eigen beleid. De stikstof- en CO₂-doelen die D66 verdedigt, maken bouwen juist moeilijker en duurder. De stikstofcrisis na de Raad van State-uitspraak in 2019 legde duizenden projecten stil, met tienduizenden gemiste woningen. D66 verdedigde de normen die dit veroorzaakten.

Daarbovenop sloot de partij het Groningen-gasveld definitief. Dat dreef energieprijzen op, maakte bouwprojecten duurder en verergerde het woningtekort. En door steun aan het ECB-beleid van Quantitative Easing, dat geldontwaarding en inflatie veroorzaakte, werden huizenprijzen verder opgedreven. Terwijl D66 betaalbare woningen belooft, draagt hun beleid er juist toe bij dat starters en middeninkomens buitenspel staan.

Vrijheid als façade

Wat opvalt, is dat D66 vrijheid niet ziet als doel op zichzelf, maar als instrument binnen collectieve kaders. Mobiliteit wordt in hun programma de “motor van vrijheid” genoemd, maar tegelijk wordt de auto ontmoedigd met hogere belastingen en beperkingen. Gezondheid wordt verheven tot collectieve opdracht, maar dat betekent dat de overheid bepaalt hoe burgers hun leven leiden.

Het sociaal-liberale uitgangspunt van D66 – dat vrijheid pas echt bestaat als iedereen de kans krijgt om vrij te zijn – klinkt sympathiek. Maar in de praktijk leidt het tot een paradox: individuele vrijheid wordt telkens beperkt om een collectief ideaal te realiseren. Vrijheid wordt zo geen onvervreemdbaar recht, maar een privilege dat je alleen krijgt zolang je binnen de door de partij getrokken lijnen blijft.

Vrijheid of dwang?

Wie de keuzes van D66 langs de meetlat legt, ziet een terugkerend patroon. Op alle grote thema’s – van gezondheid tot migratie, van klimaat tot Europa en de woningmarkt – wordt vrijheid gepresenteerd als kernwaarde, maar zodra er een hoger doel in beeld komt, verdwijnt diezelfde vrijheid naar de achtergrond.

De vraag die blijft hangen is confronterend: wat is vrijheid nog waard als ze telkens wordt ingeperkt zodra het schuurt met de idealen van één partij? Misschien is de grootste illusie wel dat D66 vrijheid belooft, terwijl ze in werkelijkheid vooral regels levert.

Bronnen en verwijzingen

1. Parlementaire stemmingen rond de Tijdelijke wet maatregelen COVID-19 (2020–2022).
2. D66, Verkiezingsprogramma 2025–2030, Hoofdstuk Cultuur, p. 16.
3. Idem, Hoofdstuk Onderwijs en wetenschap, p. 39–43.
4. Skipr, D66 zet preventie bovenaan, 7 september 2025.
5. D66, Verkiezingsprogramma 2025–2030, Gezondheid, p. 30–31.
6. Idem, Uitvoeringsprogramma Gezondheid (bijlage).
7. Tweede Kamer, Stemming over de Spreidingswet (2023).
8. D66, Verkiezingsprogramma 2025–2030, Hoofdstuk Europa, p. 70–73.
9. Interview Anne-Marijke Podt (D66), Boerderij, 15 oktober 2025.
10. D66, Verkiezingsprogramma 2025–2030, Hoofdstuk Klimaat & Natuur, p. 65–66.
11. NU.nl, Interview met Tjeerd de Groot (23 feb 2023).
12. D66, Verkiezingsprogramma 2025–2030, Hoofdstuk Klimaat & Energie, p. 45–52.
13. NU.nl, 7 juli 2023: 28 miljard euro voor 0,000036 graden minder opwarming?.
14. D66, Verkiezingsprogramma 2025–2030, Hoofdstuk Europa, p. 70–73.